Sąvokos
Aliteracja – powtórzenie w celach ekspresywnych jednej lub kilku głosek na początku lub w akcentowanych pozycjach kolejnych wyrazów tworzących zdanie lub wers.
Empiryzm (od stgr. μπειρίαἐ empeiría – doświadczenie) – kierunek filozoficzny głoszący, że źródłem ludzkiego poznania są wyłącznie lub przede wszystkim bodźce zmysłowe docierające do naszego umysłu ze świata zewnętrznego, natomiast wszelkie idee, teorie itp. są w stosunku do nich (bodźców zmysłowych) wtórne. Empiryzm stoi w ostrej sprzeczności z racjonalizmem filozoficznym, który głosi, iż źródłem poznania są właśnie idee, zaś bodźce zmysłowe mają znaczenie drugorzędne.
Eufonia – przyjemny brzmieniowo ton wypowiedzi, harmonijny dobór dźwięków. Celem eufonii jest
sprawienie, by utwór pięknie brzmiał przez m.in.: celowe powtarzanie tych samych głosek w bliskim sąsiedztwie, np. w wierszu Epitafium Rzymowi Mikołaja Sępa Szarzyńskiego: Ty, co Rzym wpośród Rzyma chcąc baczyć pielgrzymie,/ a wżdy baczyć nie możesz w samym Rzyma Rzymie,/ patrzaj na okrąg murów i w rum obrócone […] aliterację, czyli powtarzanie się tych samych głosek lub zespołów głoskowych na początku kolejnych wyrazów tworzących wers eliminowanie trudnych do wymówienia połączeń fonetycznych poprzez rozbijanie ich za pomocą innych głosek (zestarzeć się, we wnętrzu).
Indeks ksiąg zakazanych (łac. Index librorum prohibitorum lub Index Expurgatorius) – opracowywany i ogłaszany przez Kościół katolicki spis dzieł, których nie wolno było czytać, posiadać i
rozpowszechniać bez zezwolenia władz kościelnych. W indeksie umieszczane były publikacje uznane za
niezgodne z doktryną katolicką, wśród nich znalazły się też dzieła naukowe i filozoficzne, m.in. Erazma, Galileusza, Kartezjusza, Mikołaja Kopernika, Monteskiusza, Andrzeja Frycza Modrzewskiego, Woltera oraz 29 łacińskich wydań Pisma Świętego czy przekłady Biblii w językach narodowych.
Konceptyzm (wł. concetto – świetny, wyszukany pomysł) – główny prąd w poezji baroku, cechujący się dążeniem do nieustannego zadziwiania, zaskakiwania i zaszokowania czytelnika. Koncept to wyszukany, oryginalny i niespodziewany pomysł, na którym oparty jest utwór poetycki, zarówno pod względem budowy jak i treści. Poetykę konceptyzmu można określić mianem poetyki kontrastu. Zamiłowanie do niego zaznaczyło się w doborze skojarzeń, puent czy tropów, takich jak antytezy, oksymorony, paradoksy.
Kontrreformacja – ruch w Kościele katolickim zapoczątkowany soborem trydenckim, a zakończony
wraz z wojną trzydziestoletnią, zmierzający do uzdrowienia stosunków w Kościele, będący odpowiedzią na reformację. Celem kontrreformacji było ponowne wprowadzenie wyznania katolickiego wśród społeczności innowierczej na terenach, na których wcześniej przeważał katolicyzm.
Motyw vanitas (z łac. marność) – motyw w sztuce, który ma związek z myślą przewodnią Księgi
Koheleta – Vanitas vanitatum et omnia vanitas – Marność nad marnościami i wszystko marność.
Motyw marności najbardziej widoczny jest w epoce średniowiecza i baroku, fascynacja śmiercią
i przemijaniem przejawiała się w sztuce i literaturze.
Makaronizmy – wyraz, wyrażenie, forma gramatyczna o pochodzeniu obcym wpleciona do
wypowiedzi w języku rodzimym.
Oksymoron (z gr. ξύμωρος czyt. oksýmōrosὀ , od oksýs „ostry” i mōros „tępy”), antylogia, epitet
sprzeczny – figura retoryczna, którą tworzy się przez zestawienie wyrazów o przeciwstawnych
znaczeniach. Oksymoron najczęściej składa się z rzeczownika i określającego go przymiotnika (contradictio in adiecto, np. gorący lód, żywy trup, sucha woda), albo z czasownika i określającego go przysłówka (np. śpieszyć się powoli)[3]
Paradoks (gr. παράδοξος parádoxos – „nieoczekiwany, nieprawdopodobny, zadziwiający”) – twierdzenie logiczne prowadzące do zaskakujących lub sprzecznych wniosków. Sprzeczność ta może być wynikiem błędów w sformułowaniu twierdzenia, przyjęcia błędnych założeń, a może też być sprzecznością pozorną, sprzecznością z tzw. zdrowym rozsądkiem.
Racjonalizm – (łac. ratio „rozum”; rationalis „rozumny, rozsądny”) – ogólna nazwa różnych stanowisk, podkreślających znaczenie rozumu lub ewentualnie racjonalności. Najbardziej ogólne i istotne są racjonalizm filozoficzny i światopoglądowy.
Sarmatyzm – określenie ideologii przyjętej i propagowanej przez szlachtę polską od końca XVI do
drugiej połowy XVIII wieku. Opierała się ona na przekonaniu, że szlachta polska pochodzi od Sarmatów – starożytnego ludu zamieszkującego początkowo tereny między dolną Wołgą a Donem.
Sarmatyzm głosił anarchiczną wolność szlachty od obowiązków pełnionych wobec państwa oraz
przywiązanie do wartości życia wiejskiego.