Sąvokos

Ars moriendi (łac. sztuka umierania) – motyw umierania w literaturze i sztuce średniowiecznej, częsty temat ikonograficzny. Występuje on także jako ars bene moriendi, czyli sztuka dobrego umierania. Motyw ten wiąże się z momentem sądu nad zmarłym.

Asceza – (stgr. askesis – pierwotnie „ćwiczenie, trening”) – praktykowanie dobrowolnego wyrzeczenia się pewnych dóbr, wartości i aktywności życiowych w celu osiągnięcia świętości, czystości i doskonałości duchowej oraz zbawienia. Potocznie ascetyzm kojarzy się z ograniczeniem doświadczania przyjemności oraz zaspokajania potrzeb cielesnych, jak jedzenie czy sen, a także z dyscypliną wewnętrzną.

Deesis – („modlitwa”, „prośba”, „usilna prośba”) – motyw, temat kompozycyjny związany z ikonografią chrześcijańską. Termin deesis oznacza modlitwę (czynność zwracania się z modlitwą; po grecku déēsis znaczy „prośba”, „błaganie”, „modlitwa”). W ujęciach ikonograficznych triada osób: Chrystus (jako zbawiciel i sędzia), Bogurodzica i Jan Chrzciciel, czyli trimorfion, tworzy kompozycję zwaną deesis. Kompozycja ta ukazuje Chrystusa Pantokratora w towarzystwie modlitewnie upozowanych Matki Boskiej i św. Jana Chrzciciela.

Danse macabre – taniec śmierci (z fr. danse macabre) – alegoryczny taniec, którego przedstawianie rozwinęło się w kulturze późnego średniowiecza (XIV i XV wiek), korowód ludzi wszystkich stanów z kościotrupem na czele, wyrażający równość wszystkich ludzi w obliczu śmierci.

Memento mori – (łac. pamiętaj o śmierci) – przypomnienie, że nie da się uniknąć śmierci.

Pareneza – (gr. paraínesis – zachęcanie) – inaczej porada, napominanie, pouczenie, przedstawienie wzorca osobowego w tekście. W literaturze termin pareneza oznacza twórczość o charakterze dydaktycznym (publicystycznym i moralizatorskim).

Plankt – utwór charakterystyczny dla literatury średniowiecza, w którym postać mówiąca wyraża żal po śmierci bliskiej osoby i wzywa do współuczestnictwa w cierpieniu. Nawoływania te kierowane są m.in. do Boga, aniołów czy ludzi.

Teocentryzm – (z gr. theos – bóg i z łac. centrum – środek) – pogląd uznający Boga/bogów za przyczynę i cel istnienia wszystkich bytów. Bóg (bogowie) uważany jest za byt zewnętrzny wobec wszechświata, działający stale, wzywający do życia duchowego w łączności ze swoją osobą i reagujący na aktywność ludzi.

Uniwersalizm – (łac. universalis „powszechny, ogólny”) – dążenie do ogarnięcia pewnej całości, objęcia wszystkiego, całokształt postaw i uznanie zasady dominacji całości nad częściami; powszechność. W średniowieczu „uniwersalizm” oznaczał jedność religii (chrześcijaństwo), języka (łacina) oraz państwa.

Wieki ciemne – (ang. dark ages) – określenie subiektywne, używane odnośnie do okresu historycznego trwającego od końca V wieku (upadek cesarstwa rzymskiego) do połowy X wieku, nazwanego tak przez niektórych historyków ze względu na niewielki zasób źródeł pisanych z tych czasów oraz przeświadczenie o znacznym upadku kultury.